Życiorys (według Wernera Lange)

1881 Urodzony, 3 kwietnia. Ojciec: Prof. Dr Hermann Paasche, naukowiec, ekonomista ze specjalizacją w zagadnieniach kolonijnych, narodowo-liberalny poseł Reichstagu (wiceprezydent Reichstagu w latach 1903-09 i 1912-18). Matka: Elise Paasche, publicystka. Dzieciństwo w Rostoku, Marburgu, Berlinie oraz w Zaciszu, majątku rodziców.

1899 Paasche przerywa szkołę na rok przed maturą i zostaje kadetem marynarki, 1901 chorąży, 1902 podporucznik marynarki.

1904 Po awansie na porucznika, Hans Paasche zostaje oficerem nawigacji na okręcie wojennym „Bussard” przed wybrzeżem niemieckiej kolonii we wschodniej Afryce (dzisiejszej Tanzanii). Na pobyt w Afryce przygotował się między innymi przez na naukę języka kiswahili. Poza tym wyposażył się w fonograf z Muzeum Etnologicznego w Berlinie. Kilka podróży badawczych i polowań w głębie kontynentu. Paasche fotografuje jako pierwszy duże dzikie zwierzęta za dnia z bardzo bliskiej odległości.

1905 Tak zwane Powstanie-Maji-maji w koloniach niemieckich. Paasche zostaje przeniesiony do wojska kolonialnego i przejmuje dowództwo wojskowe nad terytorium Rufiji. Tam dowodzi on decydującymi bitwami. Równocześnie stara się on o szybkie zawarcie pokoju i osiedla w swojej stacji Mtanza dla ich ochrony pokojowo nastawionych i pokonanych powstańców. Po powstaniu dostaje on odznakę honorową („Kronenorden mit Schwertern”). Równocześnie zostaje on zdjęty z stanowiska z powodu samodzielnie prowadzonych negocjacji pokojowych. Przeżycie powstania i z nim powiązane poczucia winy, mają wielokrotnie wpływ na jego przyszłe życie.

1906 Ponowna służba na „Bussardzie”. Urlop rekonwalescencyjny w okolicach Kilimandżaro z powodu infekcji malarii, kolejne safari (polowania i fotografie). Publikacje w gazetach kolonijnych (przede wszystkim o przeżyciach z polowania i o ochronie dzikich zwierząt), pierwsze (zachowane) fonograficzne nagrania afrykańskich śpiewów. Powrót do Niemiec.

1907 Paasche nawiązuje kontakt z członkami sztabu generalnego i krytykuje sposób prowadzenia wojny podczas powstania, wygłasza publicznie wykłady. Pierwsze publicystyczne ataki na zarząd kolonii. Zaręczyny z Gabrielą (Ellen) Witting urodzoną w roku 1889, córką bankiera i byłego burmistrza Poznania, Richarda Wittinga. Paasche opublikowuje swoją pierwszą książkę „W świetle poranku”[1], w której przedstawia przeżycia z wojny i z polowań. Ponadto książka zawiera cenne etnograficzne opisy.

1908 Oficer nawigacyjny na okręcie liniowym „Schlesien” w Kilonii. Czynne członkowstwo w organizacjach dotyczących reformy życia. Założyciel „Stowarzyszenia Wstrzemięźliwych Oficerów Cesarskiej Marynarki”[2]. Zawarcie związku małżeńskiego z Ellen Witting.

1909 Paasche, jako kapitan podporucznik, zostaje zwolniony z marynarki; podanie o dymisję uzasadnia on pragnieniem podjęcia wyprawy naukowej do Wschodniej Afryki. W listopadzie dociera razem ze swoją żona do Mombasy skąd udają się na wyspę Ukerewe na Jeziorze Wiktorii. Następnie podróżują do zachodniego wybrzeża jeziora, do dzisiejszych państw Ruandy i Burundii.

1910 W czasie podróży przez Ruandę, Burundi a także niziny i góry nad jeziorem Kivu, Paaschowie przeprowadzają badania, polują i zbierają różne przedmioty kultury afrykańskiej. W czerwcu Ellen staje jako pierwsza Europejka przy najbardziej oddalonym źródle Białego Nilu. Poza obszerną kolekcją, powstają fonograficzne nagrania i wiele zapisów wraz ze zdjęciami przeznaczonymi do manuskryptu „Podróży poślubnej ku źródłom Nilu”[3]. Manuskrypt niestety zaginął. Powrót do Niemiec w sierpniu.

1911 Początkowo Hans Paasche zostaje dyrektorem „Niemieckiego Stowarzyszenia Okrętowego Nyanza”[4] i zajmuje się problemami kolonii. Szybko dochodzi do wniosku, że jego poglądy nie dają się pogodzić z interesami jego zleceniodawców. Odgrywa on znaczną rolę w ruchu wstrzemięźliwości i nawiązuje stąd kontakty z organizacjami ochrony przyrody, reformy życia oraz ruchami pokojowymi i młodzieżowymi. Wygłasza liczne wykłady i publikuje. Jego pisma ukazują się również za granicą. Paasche, razem z Hermannem Popertem, zakłada czasopisma reformatorskie „Awangarda”[5] i zostaje jego współwydawcą.

1912 Paasche od ojca nabywa Zacisze, majątek należący do Przesięków w prowincji Poznań i zamieszkuje tam na stałe. Jego artykuły ukazujące się w „Awangardzie”, są na temat reform życia, ruchu kobiet i ochrony przyrody. W maju ukazuję się pierwszy odcinek „Podróży badawczej Afrykańczyka Lukanga Mukara w głąb Niemiec”[6]. Jest to jakoby przez Afrykańczyka napisana kulturowo krytyczna satyra, protestująca przeciw żądzy władzy, wierze w postęp i sposobie życia niemieckiego społeczeństwa. Hans Paasche staje się znaczącym przedstawicielem ruchu pokojowego i jego programu. Z tego powodu nawiązuje kontakt na przykład z generałem Keimem, założycielem „Związku Obronnego”[7], feldmarszałkiem „Stowarzyszenia Młodzieży Niemiec”[8].

1913 Paasche zostaje pozwany przed wojskowy sąd honorowy z powodu pacyfistycznych występów w mundurze. W międzyczasie staje się idolem ruchu młodzieżowego i jest mówcą na uroczystościach „Pierwszego Wolnego Ogólno Niemieckiego Spotkania Młodzieży”[9] na górze Hohen Meißner (w Hesji). Ostrzega przed groźbą wojny i przed podżegaczami wojennymi w całej Europie.

1914 Tak jak prawie wszyscy Niemcy, Paasche wierzy w kłamstwa propagandowe o zagrożeniu dla Niemiec i melduje się ochotniczo do Marynarki. W marynarce zostają mu z powodu jego pacyfistycznej przeszłości powierzone podrzędne stanowiska – obserwatora na latarni morskiej i dowództwo warty na minowcu. Już późną jesienią poznaje się na kłamstwach uzasadniających wojnę.

1915 Paasche próbuje poprawić warunki życia przez wprowadzenie zakazanych kulturalnych i reformatorskich programów dla swoich podwładnych. Przeprowadza szkolenia i wydaje dla tych celów czasopismo. Poza tym organizuje tajne zebrania, na których są dyskutowane idee ruchu pokojowego i lewicowych socjaldemokratów.

1916 Z powodu odmowy uczestnictwa w sądzie honorowym zostaje on w styczniu zwolniony z marynarki. Wycofuje się do Zacisza, wydaje książkę „Żołnierz legii cudzoziemskiej – Kirsch”[10], którą zaczął pisać jeszcze w czasie pełnienia służby. Jej antynacjonalistyczne tendencje nie zostają rozpoznane przez cenzurę i zostaje ona przetłumaczona na kilka języków obcych. Członek zarządu zakazanego pacyfistycznego „Zjednoczenia Nowa Ojczyzna”[11], współzałożyciel „Ośrodka Prawa Międzynarodowego”[12], zakończenie współwydawnictwa „Awangardy”, ponieważ czasopismo popiera wojnę. Paasche wysyła – jego imieniem podpisane – kartki i listy jemu znanym oficerom i wybitnym osobistościom, w których się wypowiada przeciw dalszej kontynuacji wojny i pożyczkom wojennym.

1917 Działalność konspiracyjna: Hans Paasche wysyła literaturę i ulotki, które nawołują do zakończenia wojny i do strajku w fabrykach amunicji. Materiały są pisane przez pacyfistów, którym udało się uciec do Szwajcarii, jak i przez niego samego i zostają wysyłane przy pomocy żony, a także jego sekretarza, Maxa Kocha oraz francuskich jeńców wojennych, którzy są zatrudnieni w jego majątku. W wrześniu zostaje on aresztowany, prokuratura oskarża go o nawoływanie do zdrady stanu i próby zdrady ojczyzny. Areszt śledczy w Pile.

1918 W celu „orzeczenia stanu zdrowia psychicznego”, Paasche zostaje skierowany na odział dla umysłowo chorych w wiezieniu Berlin-Moabit. W tym przydatku odpowiedzialny sąd wojskowy w Bydgoszczy rezygnuje z zastosowania prawa wojennego (by nie skazać na rozstrzelenie syna wiceprezydenta Reichstagu). Zostaje on zatrzymany w tak zwanym areszcie prewencyjnym w sanatorium w Berlinie, do czasu, kiedy w listopadzie walczący marynarze go uwalniają i powołują do Komitetu egzekucyjnego Rad Robotników i Żołnierzy. Paasche zostaje powołany na naczelnika działu „Spraw Zewnętrznych i Komisji Rozejmowej”[13]. Jego wysiłki o ujawnienie niemieckich przestępstw wojennych i o sąd ludowy dla podżegaczy wojny pozostają udaremnione. Po klęsce rewolucji i przedwczesnej śmierci Ellen Paasche, Hans zamieszkuje znów z czworgiem swoich dzieci w Zaciszu.

1919 Ukazują się jego najważniejsze pisma polityczne „Moja współwina w wojnie światowej”[14] i „Utracona Afryka”[15]. Po morderstwie Róży Luksemburg (Paasche uczestniczy w jej pogrzebie) i Karla Liebknechta musi on się przez dłuższy ukrywać się. Przyjaciele ostrzegają go przed zagrożeniem, bowiem jego nazwisko znajduje się na liście osób skazanych na śmierć przez korpusy ochotnicze. Mimo tego bierze on udział – miedzy innymi z Albertem Einsteinem i Heinrichem Mannem – w niemieckich i międzynarodowych akcjach o pokój i porozumienie miedzy narodami. Zacisze staje się schroniskiem dla zbiegłych członków Monachijskiej Republiki Rad i innych prześladowanych rewolucjonistów.

1920 21 maja, około sześćdziesiąt żołnierzy Czwartego Regimentu Obronnego Rajchsweru z Walz otacza Zacisze, jakoby w celu rewizji majątku. Hans Paasche zostaje podstępnie zastrzelony, gdy po kąpieli w Jeziorze Głębokim powraca na górę do domu. Jego córka Helga słyszy, jak jego mordercy na podwórzu wykrzykują piosenkę: „Swastyka na stalowym hełmie / Opaska czarno-biało-czerwona / Brygadą Erhardta / jesteśmy nazywani.” Dochodzenie w tej sprawie zostaje zaniechane, bo zdaniem prokuratury „szereg nieszczęśliwych okoliczności” doprowadziło do śmierci Hansa Paasche. Jednym z mówców na jego pogrzebie jest Kurt Tucholsky.

1981 Grupa młodych historyków z Bremy wydaje po raz pierwszy od początku lat dwudziestych pisma Hansa Paasche. Podczas Republiki Weimarskiej, w faszystowskich Niemczech, a także później zostaje on przez szeroką publiczność zapomniany. Jedynie jego córka Helga pielęgnowała pamięć o nim i założyła Archiwum jego imienia.

1985 Za pozwoleniem polskiego Ministerstwa Kultury przenosi Helga Paasche kamień nagrobny jej ojca z byłego majątku Zacisze do archiwum „Niemieckiego Ruchu Młodzieżowego” na zamku Ludwigstein. Tam staje się on częścią stałej wystawy poświęconej Hansowi Paasche.

1987 Późniejszy biograf Hansa Paasche, P. Werner Lange znajduje wyniku przeprowadzonych pomiarów zarośnięte miejsce spoczynku. Konserwuje je i oznacza krzyżem z tablicą pamiątkową.

1992 Wydawca Helmut Donat i Helga Paasche wydają wspólnie zbiór pism Hansa Paasche.

1995 Ukazuje się pierwsza obszerna biografia Hansa Paasche.

2003 Dr Jerzy Giergielewicz opublikowuje obszerny artykuł o życiu i działalności Hansa Paasche. Praca ta pociąga za sobą dalsze publikacje w polskiej prasie.

2004 Grób Hansa Paasche staje się na podstawie uchwały rady miasta Krzyż miejscem pamięci.

2005 W osiemdziesiątą piątą rocznicę śmierci Hansa Paasche majątek Zacisze zostaje przekazany szerokiej publiczności jako miejsce pamięci porozumienia europejskiego.

Literatura:

– MAGNUS SCHWANTJE: Hans Paasche. Sein Leben und Wirken (= Flugschriften des Bundes Neues Vaterland, Nr. 26/27), Berlin 1921

– OTTO WANDERER (d.i. Otto Buchinger): Paasche-Buch, Hamburg 1921

– FRANZISKUS HÄHNEL: Erinnerungen an Hans Paasche. W: Junge Menschen, 3. Jg., Heft 11/12, Juni 1922

– HELMUT DONAT, WILFRIED KNAUER (E.): „Auf der Flucht” erschossen. Schriften und Beiträge von und über Hans Paasche (= Schriftenreihe Das Andere Deutschland, Nr. 1), Bremen/Zeven 1981

– REINHOLD LÜTGEMEIER-DAVIN: Hans Paasche (1881-1920), Lebensreformer, Anti-Preuße, Revolutionär. W: Jahrbuch des Archivs der deutschen Jugendbewegung Bd. 13, Burg Ludwigstein 1981

– HELGA PAASCHE: Ein Leben für unsere Zukunft. Hans Paasche zum 65. Todestag. W: Jahrbuch des Archivs der deutschen Jugendbewegung Bd. 15, Burg Ludwigstein 1984-85

– PETER MORRIS-KEITEL: Umwertung aller Werte. Hans Paasches

„Lukanga Mukara” neu gelesen. W: Jahrbuch des Archivs der deutschen Jugendbewegung 17, Burg Ludwigstein 1988-92

– HORST NAUMANN: Hans Paasche. Pazifist – Revolutionär – Kommunist. W: Die Novemberrevolution und die Gründung der KPD. Protokoll der wissenschaftlichen Konferenz …, Teil 1, Berlin 1989

– HANS PAASCHE (E. HELMUT DONAT, HELGA PAASCHE): Ändert Euren Sinn! Schriften eines Revolutionärs (= Schriftenreihe Geschichte und Frieden, Bd. 2), Bremen 1992

– KARL H. SOLBACH: Hans Paasche – Offizier, Reformer, Revolutionär. W: CORNELIUS NEUTSCH, KARL H. SOLBACH (E.), Reise in die Kaiserzeit. Ein deutsches Kaleidoskop, Leipzig 1994

– P. WERNER LANGE: Hans Paasches Forschungsreise ins innerste Deutschland. Eine Biographie, Bremen 1995

– ALAN NOTHNAGLE: Metanoia! Hans Paasche – ein lebensreformerischer Visionär. W: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, 45. Jg., Nr. 9, Berlin 1997

– GOTTFRIED PAASCHE, JOAQUIN KUHN (E.): The Strange Story of the Shooting of Captain Hans Paasche. The Writings and Actions of a Peace Martyr, Toronto 2001

– JERZY GIERGIELEWICZ: Hans Paasche: fascynujaca postac Niemca, w Polsce prawie nie znana. W: Wedrowiec Zachodniopomorski, 10. Jg., Nr. 2, Szczecin 2003

– HANS PAASCHE, P. WERNER LANGE: Die Legende von der Vertreibung der Kaiserin oder Potsdamer Beiträge zum deutsch-polnischen Jahr. W: Schriftzüge. Brandenburgische Blätter für Kunst und Literatur, 7. Jg., Nr.1, Potsdam 2005

– P. WERNER LANGE: Die Toten im Maisfeld. Hans Paasches Erkenntnisse aus dem Maji-Maji-Krieg. W: FELICITAS BECKER, JIGAL BEEZ (E.), Der Maji-Maji-Krieg in Deutsch-Ostafrika, 1905-1907, Berlin 2005

– WERNER LANGE (Transl. David Koblick): Hans Paasche. Militant Pacifist in Imperial Germany, Victoria 2005

– P. WERNER LANGE: „Und ich zweifelte, ob ich ein Krieger sei …” Der Kolonialoffizier und Pazifist Hans Paasche. W: ULRICH VAN DER HEYDEN, JOACHIM ZELLER (E.), Macht und Anteil an der Weltherrschaft. Berlin und der deutsche Kolonialismus, Münster 2005

– P. WERNER LANGE: Die Treppe zum Himmel. Zur Eröffnung einer Gedenkstätte für Hans Paasche in der Wojewodschaft Wielkopolska. W: Inter Finitimos. Jahrbuch zur deutsch-polnischen Beziehungsgeschichte 3, Osnabrück 2006

---

[1] Tytuł w języku niemieckim: Im Morgenlicht[2] Nazwa organizacji w języku niemieckim: Vereinigung abstinenter Offiziere der Kaiserlichen Marine

[3] Tytuł w języku niemieckim: Hochzeitsreise nach den Quellen des Nils

[4] Nazwa organizacji w języku niemieckim: Deutsche Nyanza-Schiffahrtsgesellschaft

[5] Tytuł w języku niemieckim: Der Vortrupp

[6] Tytuł w języku niemieckim: Forschungsreise des Afrikaners Lukanga Mukara ins innerste Deutschland

[7] Nazwa organizacji w języku niemieckim: Wehrverein

[8] Nazwa organizacji w języku niemieckim: Jugenddeutschlandbund

[9] Tytuł uroczystości w języku niemieckim: Erster Freideutscher Jugendtag

[10] Tytuł w języku niemieckim: Fremdenlegionär Kirsch

[11] Nazwa organizacji w języku niemieckim: Bund Neues Vaterland

[12] Nazwa organizacji w języku niemieckim: Zentralstelle Völkerrecht

[13] Nazwa instytucji w języku niemieckim: Äußeres und Waffenstillstandskommission

[14] Tytuł w języku niemieckim: Meine Mitschuld am Weltkriege

[15] Tytuł w języku niemieckim: Das Verlorene Afrika